Kot - czy to Warmia czy Mazury?

[Oprac. Bernard Mack]

Naturalnie - Kot to Mazury. Pojęcie Mazury, Warmia i Mazury, Warmiak oraz Mazur znane są każdemu Polakowi i sporej części obywateli Unii Europejskiej. Dla większości z nich nazwy te są oczywiste i naturalne. Wiedza na temat źródeł pochodzenia tych nazw nie jest konieczna by można było zwiedzać region, poznawać ludzi tu mieszkających, czy też korzystać z uroków i możliwości jakie daje bogactwo natury. Uważamy jedak, że wszystkim mieszkańcom województwa warmińsko-mazurskiego jak również przybyszom odwiedzającym nasz region wiedza o granicach regionu, różnicach etnicznych i kulturowych pomiędzy Warmiakami i Mazurami, pozwoli lepiej zrozumieć „ducha” tego regionu. Dlatego też postanowiliśmy na naszej stronie trochę tą tematykę przybliżyć. W naszych dociekaniach opieraliśmy się - prócz informacji z rodzinnych przekazów - na ogólnodostępnej literaturze jak również na literaturze obcojęzycznej dostępnej w bibliotekach fachowych czy innych materiałach źródłowych.

W obecnych czasach pojęcie Mazury to takie pojęcie "z gumy". W wielu mediach, w biurach turystycznych jak i w jęzku obiegowym do Mazur zalicza się zarówno Olsztyn jak i Suwałki, które nie są częścią Mazur ale kojarzą się z Pojezierzem Warmińsko-mazurskim, a więc z jeziorami, pagórkami, lasami, żaglówkami i zamkami krzyżackimi. Dawniej Mazury były częścią Prus Wschodnich bez jasno wytyczonych granic. Kraina ta nigdy nie stanowiła odrębnej jednostki administracyjnej. Znawca regionu, Heß von Wichdorff w książce „Masuren - Skizzen und Bilder“ z roku 1915 pisał, że Mazury są tam gdzie mieszkają Mazurzy, a Mazurzy to chłopi i ich rodziny wyznania ewangelickiego, posługujący się językiem polskim (gwarą mazurską). Sądzę, że ta bardzo prosta definicja dość precyzyjnie określa obszar Prus Wschodnich w ówczesnym czasie. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że granica terenów Mazur i Warmii przebiega tak, jak pokazuje to poniższa mapka

Z ustaleniem granic Warmii jest o tyle łatwiej, że Warmia jest krainą historyczną, której granice w znacznej części pokrywają się z granicami dominium warmińskiego ustalonego za czasów krzyżackich w ramach podziału Państwa Krzyżackiego na biskupstwa. Dzisiaj nie ma to absolutnie żadnego znaczenia, a ich historyczne granice markowane są w niektórych miejscach tylko symbolicznie.

Zarówno Warmiacy jak i Mazurzy byli częścią osadników sprowadzanych głównie z Polski i Niemiec na tereny pruskie podbite przez Krzyżaków. Do roku 1525, a więc do momentu sekularyzacji Prus i wprowadzeniu protestantyzmu jako religii wiodącej, struktura społeczna Warmiaków i Mazurów nie różniła się zbytnio od siebie. Warmia w okresie 1466 do 1772 należała do Prus Królewskich podległych Polsce i pozostała enklawą katolicką, stąd pewne różnice kulturowe mieszkańców tej części regionu.

Języki warmiński i język mazurski są bardzo podobne do siebie, gdyż podłoże ich powstawania było podobne. O języku mazurskim jest mowa w innej części naszej strony (zob. "Język mazurski").
Geneza powstania słowa „Mazur” bywa przez historyków różnie interpretowania, poczynając od słowa „miejscowy” poprzez „człowieka z błotnistego kraju”, a skończywszy na „mazowszanin”. Ponieważ większość osadników tych terenów pochodziła z Mazowsza, to ta ostatnia interpretacja jest najbardziej prawdopodobna. Określenie „Mazur” zaczęło się pojawiać dopiero w XVIII wieku, a więc w okresie, gdy tereny te już od kilku wieków zasiedlone były przez osadników z Mazowsza. Po rozpadzie państwa krzyżakiego i wprowadzeniu nazwy Prus dla całej krainy, zaistniała konieczność odróżnienia tej grupy etnicznej od Mazowszan, Niemców i Prusów etnicznych. Początkowo nazywano ich "pruskimi Mazurami" w odróżnieniu od Mazowszan tych z zagranicy. Dopiero po drugiej wojnie światowej zaprzestano używać określenia Mazur w stosunku do Mazowszan zamieszkujących tereny Rzeczypospolitej.

Ludność rdzenna zamieszkująca południowe tereny Prus Wschodnich sama miała ogromne problemy z tym, by jednoznacznie określić swoją przynależność narodową. Najlepszym określeniem pasującym dla większości to było określenie „miejscowy”. Podczas wszelkiego rodzaju spisów ludnościowych, gdy trzeba było określić do jakiej grupy etnicznej dana osoba się zalicza, padały różne odpowiedzi i to niejednokrotnie w kręgu tej samej rodziny i o tych samych korzeniach. Działo się tak dlatego, że w życiu codziennym i stosunkach sąsiedzkich przynależność narodowa nie odgrywała specjalnie żadnej roli. Niezależnie od tego skąd dana osoba pochodziła i jakim językiem się posługiwała - dla zgodnego współżycia mieszkańców danej społeczności nie było to istotne. Przypadki konfliktów wynikających z różnic etnicznych były niezmiernie rzadkie.

Granice między Prusami a Polską, do czasu objęcia władzy przez nazistów hitlerowskich, były raczej tylko formalne. Gdyby ktoś chciał się pokusić o porównanie ze sobą Warmiaków z Mazurami to znalazłby zapewne różnice wynikające z praktykowanej religii, ale tego typu rozważania pozostawiam już specjalistom. Chciałbym się tutaj jednak podzielić z czytelnikiem pewnymi spostrzeżeniami dotyczącymi charakteru Mazura, które Heß von Wichdorff opisał w książce „Siten,Bräuche und Sagen” wydanej w Berlinie w roku 1905 - zob. cytat z książki na temat "Kim jest Mazur".