| 
Historia wsi Kot
[Oprac. Bernard Mack]
Ta Samotna Wieża pośród dziko rosnącej roślinności, w otoczeniu rozległych lasów, to symbol przemian i przemijania dla naszego terenu. To niedaleko stąd, w okolicach Janowa, Muszak i Chorzel przebiegała ustalona 8.11.1343 roku granica wpływów pomiędzy Księstwem Mazowieckim a Zakonem Krzyżackim. Granica ta aż do roku 1945 stanowiła dla Polski w tej części kraju, północną rubieżę. Okazała się ona najdłużej zachowaną pokojową granicą Europy. Zarówno Małga jak i Kot znalazły się w XIV w. w strefie wpływów Zakonu Krzyżackiego.
Na zdjęciu po prawej: Małga - wieża ruin kościoła ewangelickiego
Celowo powiązuję te dwie miejscowości ze sobą, bo historia zasiedlania obecnej wsi Kot jest ściśle powiązana z lokalizacją wsi Małga. Co prawda wieś Kot powstała około 300 lat później, ale jej zasiedlenie miało ścisły związek z istniejącymi w okolicach Małgi pokładami darniowej rudy żelaza jak też funkcjonuącą tu infrastrukturą do wytopu i obróbki żelaza. Tło historyczne zasiedlenia okolic naszej miejscowości przedstawiłem w części opracowania dotyczącej genezy powstania nazwy wsi Kot [zob. Kot - skąd ta nazwa?]. W przeciwieństwie do innych miejscowości naszego regionu, co do których zachowały się dokumenty określające dokładną datę założenia, to dla naszej miejscowości
brak jest takowych danych. Jednak na podstawie dostępnych źródeł można ustalić przybliżony okres osiedlenia się tutaj pierwszych osadników.
Z miejscowością Omulefofen (obecnie Kot) ściśle związane były majątki Omulef, Omulefmühle (obecnie leśnictwo Dębowiec), Leśnictwo Omulef oraz osada Babakrug. Zachowane źrodła historyczne mówią właśnie o tych składowych gminy Omulefofen. Jak podaje Max Mayhofer [Max Mayhofer „Die Landegemeinden des Kreises Neidenburg „-1968] najwcześniejszym dokumentem mówiącym o pierwszych osadnikach jest informacja, że książę Brandenburgii Georg Wilhelm zapisał w roku 1623 zajazd zwany Babakrug niejakiemu Johannesowi Plagga. Zajazd Babarug znajdowł się na szlaku transportowym pomiędzy istniejącymi już osadami Nidzica i Jedwabno w pobliżu rzeki Omulew. Jego położenie obrazuje poniższa mapka. Pierwotna nazwa tego zajazdu to Omulefscher Babbenkrug przemianowany w roku 1785 na Babben, aby następnie w roku 1820 zmienić nazwę na Babakrug. Znajdował się tu wtedy jeden dom (Feuerstelle/dym), który zamieszkiwało 13 osób [źródło: Topographische Übersicht des Verwaltungs-Bezirks des Königluchen Preußischen Regierung zu Königsberg in Preußen 1820, Str. 232, Nr.32]. Organizacyjnie należał on do majątku Omulef, a mieszkali w nim pracownicy wraz z rodzinami obsługujący majątek.
Według tabel podatkowych z roku 1717 dobra szlacheckie tego rejonu składają się z 11 Hufen (die Hufe - średniowieczna miara powierzchni, zob. http://genwiki.genealogy.net/Hufe) obejmujących ok. 190 ha dóbr ziemskich i ok. 1 Hufen (17,4 ha) nazwanych Babakrug. Właścicielem tych dóbr był Wilhelm Ernst hrabia von Finckestein. W tych tabelach znajduje się uwaga, że podane powierzchnie nie są miarodajne do wyznaczenia wysokości podatku, gdyż wielkie obszary tego terenu są podtapiane przez wylewjącą rzekę Omulew. W 1756 roku właścicielem tego majątku był radca wojenny von Schauden. Tabele podatkowe z roku 1782 jako właściciela tych dóbr wymieniają wdowę Stosnowski. Późniejsze dokumenty wymieniają jako właścicieli tych dóbr następujące osoby: 1782 - Daniel Müschell, 1792 - Johan Müschell, 1820 i 1838 - Kapitan Schnettka.
Majątek Omulefmühle (obecnie leśnictwo Dębowiec) należało do innego majątku. Najstarszą wzmiankę znajdujemy w dokumencie z 6 kwietnia 1742 roku z którego wynika, że młynarz Goroncy otrzymał przywilej użytkowania młyna wodnego. Tabele podatkowe z roku 1752 przyporządkowują mu 8 Hufen i 25 Morgów i 228 Rute (ok. 85 ha) do młyna wodnego. W roku 1785 właścicielem młyna jest Gustaw Paulini. W roku 1838 do majątku Omulefmühle należy 99,2 ha gospodarstwa leśnego.
Majątek Omulef – margrabia Albrecht przepisał spadkobiercom hrabii von Finckensteina 11 Hufen (ok. 190 ha), z czego 8 Hufen należało do folwarku a 3 Hufen do chłopów.
Wieś Omulefofen - w Foliantach 15664 (książkowa forma starych dokumentów) strona 862 , pod datą 14 sierpnia 1742 roku znajduje się następująca informacja: „Omulef-piec smołowy, wieś szkatułowa założona na powierzchni 37 Hufen, 11 Morgów wg. oletzkiego systemu miar (ok 580 ha, 5,7 ha ) przypadająca na 5 smolarzy. W roku 1822 (tabela podatkowa 15) Omulefofen (40 Hufen, 3 Morgen 47 Ruten wg. oletzkiego systemu miar) zamieszkiwało 19 chłopów szkatułowych, podleśniczy Kozłowski i kowal. W roku 1855 po debacie gminnej obszar wsi rozdzielony został na 20 właścicieli.
Ilość mieszkańców wsi kształtowała się w przeszłości w różnych okresach następująco:
| Miejscowość | Rok 1820 | Rok 1905 | Rok 1910 | Rok 1939 |
|---|---|---|---|---|
| Omulefofen (Kot) | 130 osób | 388 osób | 325 osób | --- |
| Omulefmühle (Przysowa), obecnie leśnictwo Dębowiec | 17 osób | 27 osób | 16 osób | --- |
| Omulef (majątek nad jeziorem) | 52 osób | 29 osób | 28 osób | --- |
| Gmina wiejska Omulefofen (cała) | --- | --- | --- | 518 osób |
| Źródła informacji: | |
| Rok 1820 | Topographische Übersicht des Verwaltungs-Bezirks der Königlichen Preußischen Regierung zu Königsberg Seite 214 Nr.57-59 |
| Rok 1905 | http://genwiki.genealogy.net/Omulefofen |
| Rok 1910 | Max Meyhöfer „Die Landegemeinden des Kreises Neidenburg". Landshut, 1968 |
Połączenie wyżej wymienionych jednostek terytorialnych w jedną gminę nastąpilo w roku 1928. W roku 1939 istniało 58 gospodarstw rolnych, a ich podział na gopodarstwa, uwzględniający ich wielkość, wyglądał następująco:
0,5 do 5 ha - 13 właścicieli
5 do 10 ha - 18 właścicieli
10 do 20 ha - 14 właścicieli
20 do 100 ha - 13 właścicieli
Poza tym w Omulefofen istniał 1 tartak (właściciel Georg Lange), 1 młyn wodny w Omulefmühle (właściciel Adolf Paulini). Kilku mieszkańców zajmowało się rzemiosłem (dwie stolarnie, 1 kołodziej, 1 szewc, 1 kuźnia, 1 rzeźnik). Istniała tu też gospoda oraz dwa sklepy, a także szkoła podstawowa, o której więcej w dziale dotyczącym historii szkoły. Według ostatniego spisu ludności w roku 1939 Gmina wiejska Omulefofen liczyła 518 mieszkańców.
Po zakończeniu działań wojennych na mocy ustaleń Konferencji w Poczdamie, tereny na których znajduje się nasza wieś, zostały przekazane Polsce. Zgodnie z ustaleniami reaktywowanej w roku 1945 Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji Publicznej, miejscowość nasza otrzymała nazwę Kot (Kot - skąd ta nazwa?). Jeszcze w okresie trwania działań wojennych, w pierwszych miesiącach 1945 roku, rozpoczęto budowę i organizację administracji państwowej.
Zgodnie z Uchwałą Rady Ministrów Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej z 14 marca 1945 roku ziemie zachodnie i północne podzielono na 4 okręgi, w których władzę mieli sprawować specjalni pełnomocnicy, wyposażeni w szerokie kompetencje. W naszym, IV-tym okręgu (Warmia i Mazury) – pełnomocnikami byli kpt. Jerzy Sztachelski, a od 30 marca 1945 płk Jakub Prawin.
Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z 29.05.1946 roku, dotyczącego podziału administracyjnego kraju, Kot znalazł się w powiecie nidzickim województwa olsztyńskiego.
W listopadzie 1945 roku powołano do życia Gminną Radę Narodową Wały, w skład której wchodziły sołectwa: Wały, Piec, Ruda (Małga), Rekownica, Piduń, Sucz, Mały Dębowiec, Duży Dębowiec, Kot i Zimna Woda, oraz nadleśnictwa Zimna Woda i Dłużek.
W czercu roku 1946 siedzibę Zarządu Gminy przeniesiono do Kota. Biura Urzędu mieściły się w dwóch pomieszczeniach budynku szkolnego, a administracją zajmowało się 4 pracowników. Ilość osób zamieszkujących obszar działania ówczesnej Gminnej Rady Narodowej Wały z siedzibą w Kocie wynosiła ok. 500.
Zdjęcie po lewej przedstawia pracowników Gminy ok. roku 1955.
Od 1 stycznia 1955 Sucz, Rekownica i Piduń zostały wyłączone z Gminy Kot i przeniesione do Gminy Jedwabno. Urząd Gminnej Rady Narodowej w Kocie funkcjonował jeszcze do 1 stycznia 1960, po czym tereny administrowane przez tą Gminę przeniesiono pod Zarząd Gminnej Rady Narodowej w Napiwodzie w powiecie nidzickim. Z dniem 1.01.1973 wieś Kot i osada Dębowiec włączone zostały do powiatu Szczytno. Zimna Woda, Wały oraz Omulew pozostały w powiecie nidzickim.
Przeprowadzona w roku 1975 reforma administracyjna zlikwidowała trójstopniowy podział administracyjny kraju zastępując go systemem dwustopniowym (województwo-gmina). W ramach tej reformy powiaty Nidzica i Szczytno zostały zlikwidowane, a Kot i Dębowiec pozostały w Gminie Jedwabno.