| 
Geneza powstania nazwy wsi Kot
Już od młodzieńczych lat intrygowało mnie pytanie - skąd wzięła się nazwa naszej miejscowości. We wszystkich dostępnych mi dokumentach źródłowych nie znalazłem odpowiedzi na to pytanie. Według poznanych przeze mnie źródeł archiwalnych dotyczących powstania naszej wsi, nosiła ona w przeszłości nazwę Omulefofen. Jest to nazwa pochodząca z języka niemieckiego i oznacza Omulewski piec. Omulewski bo leżący nad rzeką Omulew, a piec, bo nawiązuje do istniejących w przeszłości pieców, wykonywanych z kamieni polnych i służących do wytwarzania węgla drzewnego w procesie spalania drewna. Produktem ubocznym, a jednocześnie ważnym produktem gospodarczym tego procesu, była smoła służąca do smarowania piast [1] kół drewnianych oraz do uszczelniania łodzi.
Skąd zatem wzięła się nazwa Kot? Po drugiej wojnie światowej i przejęciu tych terenów przez Państwo Polskie, organem ustanawiającym nazwy miejscowości była „Komisja Ustalania Nazw Miejscowości na Ziemiach Odzyskanych“. Czym jednak kierowała się ta Komisja? Jakie przesłanki skłoniły ją do wyboru takiej nazwy?
Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie przewertowałem mnóstwo dokumentów źródłowych zarówno w języku polskim jak i niemieckim. Nigdzie nie znalazłem nawet wzmianki o genezie powstania nazwy Kot. Dość powszechny był przekaz najstarszych mieszkańców (również przedwojennych) tej wsi, iż nazwa wsi pochodzi od jej pierwszego mieszkańca. Ale co to miało oznaczać? Nazwisko, przezwisko, czy może jakiś inny związek ze znanym nam zwierzakiem domowym? Analiza dostępnych mi informacji pozwoliła na wysunięcie własnej hipotezy. Punktem wyjściowym moich dociekań była informacja w niemieckich źródłach archiwalnych XIX wieku (Adressbuch des Kreises Neidenbung 1926, Gemeinde Omulefofen, Druck und Verlag Julius Jonas) zawierająca m.in. dane na temat źródeł utrzymania tutejszych mieszkańców. Pośród określeń takich jak właściciel ziemski, robotnik rolny czy drwal pojawiło się słowo kätner.
Kätner [2] pochodzi od słowa Katte ale też Kötter, Köther, Koth, Kot. Wyrazy Koth, Kot, Kote (zob. Deutsches Wörterbuch von Jakob und Wilhelm Grimm, Bd. 16 in 32 Teilbänden, Leipzig 1854-1961) oznaczają w języku mittelniederdeutsch Hütte czyli chatę, mały domek.
Aby rozwikłać tę zagadkę, trzeba zacząć od historii terenów na których leży nasza wieś. Według źródeł historycznych, obszary te zasiedlane były ok VI w.p.n.e przez ludy wywodzące się z dorzecza Dniepru i Wołgi. Według Geografa Bawarskiego kraina ta nazywana była Prusami (od nazwy Bruzi/ Prusowie, nie mylić z Prusami z nad Sprewy!). Tu osiedlały się później ludy bałtyckie z okolic dzisiejszej Litwy i Łotwy. Były to ludy pogańskie mające swój własny język (dzisiaj nazywany językiem staropruskim). Do czasu przybycia na te tereny rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie zwanego Zakonem Krzyżackim Prusowie nie tworzyli struktury państwowej, ale pozostawali na etapie związków plemiennych.
Jako poganie czcili siły natury, czyli ciała niebieskie takie jak słońce i księżyc, zjawiska atmosferyczne jak pioruny i błyskawice, a także zwierzęta i rośliny. Znajdujące się w sąsiedztwie księstwo mazowieckie (będące już pod wpływem chrześcijaństwa) miało ogromne trudności z nawiązaniem porozumienia z tymi mieszkańcami, a do tego dochodziła chęć poszerzenia swoich wpływów, więc konflikty były nieuniknione.
W 1226 roku Książę Konrad Mazowiecki poprosił o pomoc militarną Zakon Krzyżacki, podlegający zwierzchnictwu papieża. Krzyżacy przystąpili do tzw. chrystianizacji, przyczyniając się znacząco do wyniszczenia plemion pruskich. Nie oznacza to jednak, że plemiona te zostały całkowicie unicestwione, część ich przedstawicieli została zasymilowana z przbyłymi na te tereny osadnikami z Niemiec i Polski. Języki, w których się porozumiewano, zostały "pomieszane". Elementy tego wymieszanego języka zachowały się do czasów współczesnych. W tym właśnie procesie można doszukiwać się genezy powstania nazwy naszej wsi.
Otóż w języku staropruskim słowo köter, ale też köthner, kotasse, kot oznaczało mieszkańca chałupy zwanej kote albo kate. Chałupy takie powstawały na terenach wykarczowanej puszczy i stanowiły siedzibę osadników nie posiadających własnej ziemi i utrzymujących się z działalności pozarolniczej lub pracy najemnej.
Krzyżacy organizując zręby państwowości tworzyli rownież zaczątki przemysłu. Niebagatelne znaczenie dla powstania naszej wsi miał fakt, że w pobliżu Małgi odkryto poklady rudy darniowej, z której to wytapiano żelazo. Już w 1403 roku istniała w Małdze huta, w której to wytapiano z tej rudy żelazo. Paliwem do wytopu żelaza był węgiel drzewny. Surowiec do wytwarzania węgla drzewnego pozyskiwany był z pobliskich lasów, a z biegiem czasu, gdy zabrakło już surowca w najbliższym otoczeniu Małgi, obszar pozyskiwania drewna ciągle się poszerzał. Ze względu na to, że proces produkcyjny węgla drzewnego wymagał czasu, ludność pracująca przy jego produkcji osiedlała się w pobliżu źródeł surowca. Tak powstały osady: Baldenofen, Malgaofen, Schuttschenofen, Shwarzenofen i Omulefofen. W dokumencie z roku 1742 istnieje zapis, że mieszkańcy tej wsi zajmują się wyrobem smoły (5 smolarzy [3] ). Dokument ten, sporządzony w języku niemieckim, zawiera nazwę Omulefofen.
Skąd zatem wzięła się nazwa Kot? Trzeba zatem ponownie wrócić do historii osadnictwa na ziemiach dawnych Prusów. Krzyżacy porozumiewający się w języku niemieckim to tylko część osadników nowopozyskiwanych terenów. Język niemiecki był językiem urzędowym, a część osadników pochodzila również z terenów niemieckojęzycznych. Znaczną jednak ich część stanowili Polacy przybywający z Mazowsza i posługujący się językiem polskim. Prusowie posługiwali się swoim językiem staropruskim. Posługiwano się więc równolegle różnymi językami. Dla przybyszów z Polski wśród obco brzmiących wyrazów określenie kot było swojskie i łatwe do zapamiętania, dlatego też pewnie utrwaliło się w pamięci i przekazywane było z pokolenia na pokolenie polskojęzycznej i mazurskiej społeczności. W niektórych oficjalnych dokumentach [4] podana jest też dodatkowo polska nazwa Kott do określenia tej miejscowości, to pewnie dlatego przetrwała ona do dzisiaj. W źródłach pisanych z nazwą wsi Kot spotkałem się po raz pierwszy w powieści Żeromskiego "Popioły" t. 3 z roku 1903 (Szlak cesarski, str. 2). Żeromski na podstawie opowieści członków dywizji gen. Zajączka, biorących udział w wojnach napoleońskich w latach 1807-1815, opisał potyczki wojenne w naszych okolicach, używając właśnie tej nazwy. Jak z tego wynika, nazwą wsi Kot musieli się już posługiwać mieszkańcy okolic na początku XIX wieku.
W tym samym czasie w języku administracyjnym oficjalna nazwa wsi to Omulefofen (Archiwum Państwowe Olsztyn, L.dz. I 1104).
Z przekazów rodzinnych wiem, że również w okresie międzywojennym słowem „kociaki“ określano mieszkańcow wsi Omulefofen. Przedstawiona tu geneza świadczy o tym, że nazwa naszej wsi ma niewiele wspólnego z przemiłym zwierzątkiem, ale nam wpółcześnie tu żyjącym, będzie się ciągle z nim kojarzyć.
Autor opracowania:
Bernard Mack, urodzony w tej wsi i mający w niej swoje korzenie sięgające wielu pokoleń wstecz.
